Proteklo je šezdeset godina od donošenja prvog zakona u oblasti zaštite od jonizujućeg zračenja. Za to vreme doneto je ukupno osam zakona o zaštiti od jonizujućih zračenja, pri čemu treba imati u vidu da su u jednom periodu, paralelno sa saveznim zakonom na snazi bili i republički zakoni koji su uređivali ovu oblast.

Najstariji propis iz oblasti, Pravilnik o zaštitnim mjerama pri radu sa rentgenskim uređajima i radioaktivnim materijama (Službeni list br. 100/47) potiče iz 1947. godine i odnosi se na zaštitne mere pri radu sa rendgenskim uređajima i radioaktivnim materijama. Čak 20 od ukupno 71 člana ovog pravilnika reguliše zaštitu od električne struje visokog napona. Drugi odeljak pravilnika bavi se zaštitom od rendgenskog zračenja („rentgenskih zrakova“) i u njemu su date tabele sa ekvivalentima olova, faktori za proračunavanje zaštitnih vrednosti za pojedine materijale kao i mere zaštite medicinskog osoblja i pacijenata. Treći odeljak ovog pravilnika propisuje mere zaštite od radioaktivnog zračenja prilikom radioterapije odnosno primene „radioaktivnih fokusa“ ili „radiofora“.

Kontrola prometa radioaktivnih izotopa prvi put je regulisana 1958. godine Naredbom o ograničenju prometa radioaktivnih izotopa (Službeni list FNRJ br. 44/58).

Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja (Službeni list FNRJ br. 16/59) donet 1959. godine je prvi zakon u ovoj oblasti. Na njegovo donošenje u velikoj meri je uticao akcident na reaktoru RB u Vinči koji se dogodio 15. oktobra 1958. godine kao i pripreme za puštanje u rad reaktora RA. U članu 1. se kaže da se „u cilju zaštite od štetnog dejstva jonizujućih zračenja stavljaju (se) pod nadzor po odredbama ovog zakona izvori tih zračenja, kao i sva lica, materije i predmeti izloženi ovim zračenjima.“ U članu 3. se navodi da pored izvora jonizujućih zračenja, nadzoru podleže i rad sa izvorima, zgrade, delovi zgrada i prostorije, atmosfera, tle, voda, ljudska i stočna hrana i otpadni materijali, pribori za ličnu i kolektivnu zaštitu, osoblje koje radi sa izvorima jonizujućih zračenja kao i stanovništvo i pojedinci koji pod bilo kojim okolnostima dođu ili mogu doći pod uticaj jonizujućih zračenja. Članom 5. se uvodi obaveza organizovanja službe za zaštitu od jonizujućih zračenja. Zakonom se propisuju nadležnosti Savezne komisije za nuklearnu energiju koja je osnovana 1955. godine a koje se odnose na lokaciju i izgradnju objekata i postrojenja, nabavljanje, korišćenje i stavljanje u promet izvora zračenja, evidenciju izvora zračenja, kontrolu atmosfere, vode, hrane i tla. Propisani su i uslovi za zaštitu osoblja kao i njihova prava u pogledu penzionog osiguranja. U posebnom odeljku su navedene kaznene odredbe. Organizacija službe za vršenje inspekcijskih poslova, dužnosti i ovlašćenja inspektora i postupak pri vršenju službe propisuju se uredbom saveznog izvršnog veća. U posebnom članu navedeni su propisi koje donosi Savezna komisija za nuklearnu energiju.

Osnovni zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja (Sl. list SFRJ 12/65) donet 1965. godine navodi spisak od deset poslova zaštite od jonizujućih zračenja. Između ostalog to su organizovanje službe za zaštitu od jonizujućih zračenja, merenje stepena izloženosti radnih mesta i utvrđivanje primljenih doza i kontrola zdravstvenog stanja lica na tim radnim mestima, utvrđivanje doza koje prima stanovništvo, utvrđivanje kontaminacije ljudske i stočne hrane, zemljišta, vode, vazduha i radnih prostorija i sprovođenje dekontaminacije, utvrđivanje i proveravanje ispravnosti mernih instrumenata i zaštitnih sredstava i postupanje sa radioaktivnim otpadom. Ovim zakonom uvedena je obaveza utvrđivanja plana mera za zaštitu od eventualnih udesa prouzrokovanih nuklearnim mašinama (reaktori, akceleratori i dr.) ili nuklearnim energetskim reaktorima a koji obuhvata, pored zaštite lica izloženih zračenju pri radu, i zaštitu stanovništva od štetnog dejstva zračenja u bližoj i daljoj okolini. Uvodi se zabrana rada sa izvorima jonizujućih zračenja za lica mlađa od 18 godina i žene za vreme celog toka trudnoće, a ako se radi o otvorenim izvorima – za žene za vreme dojenja deteta. Primetno je u ovom zakonu da su brojne nadležnosti Savezne komisije za nuklearnu energiju prenete na druge savezne organe (Savezni sekretarijat za zdravstvenu i socijalnu politiku i Savezni zavod za zdravstvenu zaštitu) kao i republičke organe pa je tako u njenom delokrugu rada ostalo samo davanje saglasnosti za izgradnju i rekonstrukciju objekata u kojima se nameravaju smestiti nuklearni reaktori, akceleratori, laboratorije za visoke aktivnosti i dr. kao i određivanje mesta i obezbeđivanje sredstava za odlaganje radioaktivnog otpada. Članom 31. propisano je da nadzor nad sprovođenjem mera zaštite od jonizujućih zračenja vrše republički organi nadležni za poslove sanitarne inspekcije. Članom 40. propisano je da se o sprovođenju poslova zaštite od jonizujućih zračenja stara Savezni sekretarijat za zdravstvo i socijalnu politiku u saradnji sa Saveznom komisijom za nuklearnu energiju, organima uprave nadležnim za poslove civilne zaštite i drugim udruženjima, organima i organizacijama. Propise u oblasti zaštite od jonizujućih zračenja donosi savezni sekretar za zdravstvo i socijalnu politiku.

Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja (Sl. list SFRJ br. 54/76) koji je donet 1976. godine dodatno proširuje ovlašćenja republika i pokrajina. Savezna komisija za nuklearnu energiju je ukinuta 1970. godine odlukom Saveznog izvršnog veća pa je ovim Zakonom propisano da saglasnost za lokaciju, probni rad i puštanje u rad nuklearnih postrojenja izdaje republički odnosno pokrajinski organ. U članu 10. se kaže da ukoliko takvo postrojenje može prouzrokovati opasnost od radioaktivne kontaminacije u dve ili više republika odnosno autonomnih pokrajina mora se pribaviti saglasnost nadležnih organa u tim republikama odnosno pokrajinama. Nadzor nad sprovođenjem mera za zaštitu od jonizujućih zračenja vrše republički odnosno pokrajinski organi osim nadzora nad prometom izvora zračenja preko državne granice koju vrši savezni organ za poslove zdravstva.

Slobodno se može reći da Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja i o posebnim merama sigurnosti pri korišćenju nuklearne energije (Sl. list SFRJ br. 62/84) donet 1984. godine predstavlja značajan iskorak u odnosu na prethodne zakone. Očigledno je da je izgradnja nuklearne elektrane „Krško“ uslovila da se značajna pažnja u ovom Zakonu posveti merama nuklearne sigurnosti. Uvodi se definicija nuklearnih objekata a kao mera zaštite od jonizujućeg zračenja prvi put je navedena fizička zaštita nuklearnih objekata i nuklearnih materijala. U posebnom odeljku ovog Zakona propisane su mere sigurnosti nuklearnih objekata i nuklearnih materijala kao i obrazovanje komisije za sigurnost nuklearnih objekata koju imenuje savezni organ uprave nadležan za poslove nuklearne energije. Propisani su uslovi za lokaciju, izgradnju i korišćenje nuklearnih objekata, uslovi za promet nuklearnih materijala, obaveze u vezi sa evidencijom i kontrolom nuklearnih materijala kao i fizičkom zaštitom nuklearnih objekata, nuklearnih materijala i radioaktivnih otpadnih materija. Nadzor nad sprovođenjem ovog Zakona vrše republički odnosno pokrajinski organi osim nadzora nad prometom izvora zračenja preko državne granice koju vrši savezni organ uprave za poslove zdravstva i savezni organ uprave nadležan za unutrašnje poslove. Ovim Zakonom se uvodi obaveza uklanjanja radioaktivnih gromobrana na školskim i drugim javnim zgradama koje služe za boravak dece i omladine.

Akcident u Černobilju koji se dogodio 26. aprila 1986. godine doveo je do usvajanjaZakona o zabrani izgradnje nuklearnih elektrana u SFRJ(Sl. list SFRJ br. 35/89) kojim je zabranjena izgradnja nuklearnih elektrana, postrojenja za proizvodnju goriva i postrojenja za preradu isluženog goriva iz nuklearnih elektrana. Ovaj Zakon je prestao da važi danom donošenja Zakona o zabrani izgradnje nuklearnih elektrana u Saveznoj Republici Jugoslaviji (Sl. list SRJ br. 12/95 i Sl. glasnik RS br. 85/2005 – dr. zakon) koji u suštitni nije doneo nikakve promene u odnosu na prethodni osim naziva države i neophodnih izmena u pogledu društveno-ekonomskog uređenja.

Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja i o nuklearnoj sigurnosti (Sl. list SFRJ br. 53/91 i Sl. list SRJ br. 45/92)donet 1991. godine prvi put uvodi pojam „radijacioni rizik“ kao „opasnost ozračivanja ljudi i životne sredine jonizujućim zračenjima, izražena kao matematički proizvod verovatnoće nastanka nuklearnog udesa i efektivne ekvivalentne doze zračenjakoju bi pri nuklearnom udesuprimio najizloženiji stanovnik van granica lokacije nuklearnog objekta“. Zakon uvodi zabrane prerade, skladištenja i odlaganja radioaktivnih otpadnih materijala inostranog porekla, ugradnje radioaktivnih gromobrana i sistematskih rendgenskih pregleda lica mlađih od 16 godina. Članom 31. se propisuje obrazovanje komisije za zaštitu od jonizujućih zračenja koja vrši ocenjivanje stanja zaštite od jonizujućih zračenja u zemlji, zauzima stavove i predlaže mere u redovnim uslovima i prilikom vanrednih događaja i prati naučna saznanja i međunarodne ugovore i preporuke o ovoj oblasti. Članom 48. propisuje se obrazovanje komisije za nuklearnu sigurnost koja ocenjuje da li su izvršena propisana istraživanja terena, primenjeni odgovarajući standardi i normativi i ispunjeni propisani uslovi u pogledu kvaliteta izvedenih radova i drugi propisani ili određeni uslovi koji su značajni za nuklearnu sigurnost objekta i zaštitu životne sredine. Nadzor nad sprovođenjem odredaba ovog zakona i odgovarajućih propisa koje se odnose na sprovođenje mera nuklearne sigurnosti vrši savezni organ uprave nadležan za poslove nuklearne energije. Članom 90. propisano je da se izvori jonizujućih zračenja iz radioaktivnih gromobrana koji su ugrađeni do dana stupanja na snagu ovog zakona moraju ukloniti do isteka vremena za njihovu zamenu a najkasnije do kraja 1996. godine.

Zajedničko za sve ove zakone je da nadzor nad sprovođenjem mera zaštite od jonizujućih zračenja i nuklearne sigurnosti u Jugoslovenskoj narodnoj armiji i u organima unutrašnjih poslova vrše nadležni vojni organi odnosno organi uprave nadležni za unutrašnje poslove.

Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja (Sl. list SRJ br. 46/96 i Sl. glasnik RS br. 85/05 – dr. zakon i 101/05 – dr. zakon ) donet 1996. godine po prvi put uvodi osnovna načela zaštite od zračenja: opravdanost, optimizaciju i ograničenje izlaganja. Novina u ovom Zakonu je uvođenje definicija efektivne i ekvivalentne doze kao i radijacionih i tkivnih težinskih faktora. Nadzor nad sprovođenjem mera zaštite od jonizujućih zračenja i mera nuklearne sigurnosti vrše savezni inspektori. U prelaznim i završnim odredbama navedeno je da će savezna vlada, korisnik nuklearnog objekta i drugi korisnici izvora jonizujućih zračenja obezbediti uslove za trajno odlaganje radioaktivnog otpada u roku od pet godina kao i da se izvori iz radioaktivnih gromobrana moraju ukloniti u roku od tri godine.

Zakonom o zaštiti od jonizujućih zračenja i o nuklearnoj sigurnosti (Sl. glasnik RS br. 36/09 i 93/12)koji je usvojen 2009. godine propisuje se osnivanje Agencije za zaštitu od jonizujućih zračenja i nuklearnu sigurnost Srbije kao regulatornog tela. Nadzor nad sprovođenjem mera zaštite od jonizujućih zračenja i mera nuklearne sigurnosti vrše inspekcije koje su u sastavu nadležnih ministarstava. Ovim zakonom osnovano je i javno preduzeće za upravljanje nuklearnim objektima u Republici Srbiji. Rok za uklanjanje radioaktivnih gromobrana ponovo je produžen za pet godina a rok za obezbeđivanje uslova za trajno odlaganje radioaktivnog otpada za 10 godina.

Zakonom o radijacionoj i nuklearnoj sigurnosti i bezbednosti (Sl. glasnik RS br. 95/18 i 10/19)koji je usvojen po hitnom postupku u decembru 2018. godine, Agencija za zaštitu od jonizujućih zračenja i nuklearnu sigurnost Srbije je transformisana u Direktorat za radijacionu i nuklearnu sigurnost i bezbednost Srbije. Direktorat je samostalno i funkcionalno nezavisno regulatorno telo koje za svoj rad odogovara Vladi Republike Srbije. Inspekcija za radijacionu i nuklearnu sigurnost i bezbednost se nalazi u sastavu Direktorata. Ovim Zakonom je izvršeno transponovanje direktiva Evropske Komisije 59/2013, 117/2006, 70/2011 i 2009/71-2014/87. Izvršena je kategorizacija radijacionih delatnosti prema riziku, uvode se termini situacija planiranog, postojećeg i vanrednog izlaganja, uspostavljen je okvir za regulisanje mera radijacione bezbednosti kao i brojna druga unapređenja u skladu sa Evropskim direktivama i standardima međunarodne agencije za atomsku energiju.

(Autor teksta: Ivana Avramović. Tekst je u formi stručnog rada objavljen u Zborniku radova 30. simpozijuma Društva za zaštitu od jonizujućeg zračenja Srbije i Crne Gore 2019. godine)