Monitoring radioaktivnosti
MONITORING RADIOAKTIVNOSTI U ŽIVOTNOJ SREDINI
U nuklearnim probama tokom XX veka i u nuklearnim akcidentima, pre svega u Černobilju 1986. godine i u Fukušimi 2011. godine, u atmosferu je ispuštena velika količina veštačkih radionuklida što je uzrokovalo kontaminaciju životne sredine širokih razmera. U životnoj sredini Srbije moguće je detektovati proizvedene radionuklide koji su posledica nuklearnog akcidenta u Černobilju. Pored toga, jedan deo životne sredine Srbije je kontaminiran osiromašenim uranijumom tokom dejstava snaga NATO 1999. godine. Potencijalni zagađivači životne sredine radioaktivnim materijama su i nuklearne elektrane kojih ima nekoliko u susednim državama, zatim različiti tehnološki procesi u kojima dolazi do povećanja koncentracije prirodnih radionuklida. Zbog toga je neophodno vršiti sistematsko praćenje radioaktivnosti, kako bi se procenila ugroženost životne sredine i omogućio pravovremeni odgovor u slučaju povećanja radioaktivnosti, kao i sprovođenje mera radijacione sigurnosti i bezbednosti.
Sistematsko ispitivanje radioaktivnosti u životnoj sredini (u daljem tekstu: monitoring radioaktivnosti) se, prema Zakonu o radijacionoj i nuklearnoj sigurnosti i bezbednosti (“Službeni glasnik RS” br. 95/18 i 10/19), vrši radi utvrđivanja prisustva radionuklida u životnoj sredini i procene nivoa izlaganja stanovništva jonizujućim zračenjima i to u redovnim uslovima, u slučaju sumnje na akcident i u toku akcidenta. Pravilnikom o utvrđivanju Programa sistematskog ispitivanja radioaktivnosti u životnoj sredini (“Službeni glasnik RS” br. 100/10) utvrđena su mesta, vremenski intervali, vrste i način sistematskog ispitivanja radioaktivnosti u životnoj sredini koji daju osnovne podatke za procenu radijacionog opterećenja stanovništva, kao i osnovne podatke o prosečnom nivou radioaktivnosti. Kontinuirano praćenje ovih podataka može da ukaže na eventualne promene i neželjena dešavanja u životnoj sredini.
Sakupljanje i analizu uzoraka obavljaju pravna lica, koja obavljaju poslove zaštite od zračenja, a ovlašćena su od strane Direktorata za radijacionu i nuklearnu sigurnost i bezbednost Srbije. Na osnovu rezultata monitoringa radioaktivnosti Direktorat prati ugroženost životne sredine od jonizujućeg zračenja i izlaganje stanovništva jonizujućem zračenju, nalaže preduzimanje hitnih mera u slučaju povećanja radioaktivnosti i vrši procenu doza koje stanovništvo primi od jonizujućeg zračenja iz životne sredine.
Godišnja efektivna doza koju primi prosečan stanovnik Srbije najvećim delom potiče od zračenja prirodnog porekla iz svemira, na nivou tla, zemljine kore i ljudskog organizma. Prema podacima Naučnog odbora Ujedinjenih nacija o efektima atomskog zračenja (United Nations Scientific Committee on the Effects of Atomic Radiation, UNSCEAR) prosečna ukupna godišnja efektivna doza koju čovek primi od ovih izvora iznosi 2,4 mSv (UNSCEAR 2008 Report). Iako najveći doprinos ukupnoj dozi koju primi čovek daju izvori jonizujućeg zračenja iz prirode, nije zanemarljiv doprinos izlaganju izvorima jonizujućeg zračenja koji se koriste u medicini, u dijagnostičke i u terapijske svrhe (slika).
Slika: Procena ozračenosti stanovništva od različitih izvora na svetskom nivou (mSv/god), UNSCEAR 2008 Report
Godišnje doze izražene u milisivertima (mSv) koje čovek primi od prirodnih izvora zračenja (UNSCEAR 2008 Report):
| Izvor zračenja ili način izlaganja | Prosečna godišnja doza (mSv) | Interval uobičajenih vrednosti godišnje doze (mSv) | Napomena |
| Inhalacija (radon) | 1,26 | 0,2-10 | U nekim domovima doza može biti znatno viša od tipičnih vrednosti . |
| Spoljašnje zračenje | 0,48 | 0,3-1 | Na nekim mestima doza može biti viša od tipičnih vrednosti. |
| Ingestija | 0,29 | 0,2-1 | |
| Kosmičko zračenje | 0,39 | 0,3-1 | Doza se povećava sa povećanjem nadmorske visine.. |
| Ukupno od izvora prirodnog porekla | 2,4 | 1-13 |
Direktorat za radijacionu i nuklearnu sigurnost i bezbednost Srbije objavljuje godišnji izveštaj o nivou izlaganja stanovništva jonizujućim zračenjima iz životne sredine u Republici Srbiji.
RANO UPOZORAVANjE NA AKCIDENT
U cilju blagovremenog delovanja u slučaju nuklearne ili radiološke vanredne situacije, radi izbegavanja i umanjenja štetnih posledica dejstva zračenja po zdravlje i živote ljudi i životnu sredinu, u Srbiji je uspostavljen automatski sistem pravovremene najave akcidenta.
U skladu sa sporazumom sa Evropskom Unijom, podaci iz sistema pravovremene najave akcidenta se od 2011. godine šalju u evropsku mrežu za razmenu podataka EURDEP (European Radiologcal Data Exchange Platform). Sporazumom se Direktorat za radijacionu i nuklearnu sigurnost i bezbednost obavezuje da podatke o jačini ambijentalnog ekvivalenta doze šalje EURDEP mreži u redovnim uslovima i u vanrednim situacijama. Takođe, Direktoratu je sporazumom omogućen pristup podacima o monitoringu radioaktivnosi svih drugih država članica EURDEP tako da Direktorat, u svakom trenutku, ima podatke o vrednostima jačine ambijentalnog ekvivalenta doze izmerenim u državama Evropske Unije.